Төмөр могой дэлхийг орооно…

Цаг хугацааны төгсгөлд аялал айл хоорондынх болж, тэдний яриа нарийн утсаар хэмжигдэх болно. Хаа сайгүй аялж, утасны үзүүрээр ярих цагт нүүрс нандин чавганаас ч үнэтэй болно”- Шейх Фарах Одткток

Дэлхийн нийт төмөр замын 55 орчим хувийг стандарт буюу 1435 мм-ийн цариг эзэлдэг бол 29.3 хувь нь өргөн цариг, 15.8 хувь нь нарийн царигтай байдаг.

Ойрх Дорнод, Хойд Африкийн (MENA бүс) хүнсний бүтээгдэхүүний экспортын нэрийн хуудас нандин чавга 1.4 тэрбум ам.долларын зах зээлтэй. Гурван жилийн өмнөх дүнгээр авч үзвэл дэлхийн нийт хүнсний экспортын 77 хувийг MENA бүсийн нандин чавга эзэлсэн байна. Үүнийг хүлээн авагч орнуудын тэргүүлэгч нь Энэтхэг. Хүн амын тоогоор хөрш Хятадын араас нэхэж буй тус улс мэдээллийн технологи, outsourcing чиглэлээр дэлхийд том тоглогч хэдий ч эдийн засгийнх нь хөдөлгөгч хүч одоогоор нүүрс хэвээр байна. Ирэх 10 жилд ч Энэтхэгийн нүүрсний эрэлт бусад оронтой харьцуулахад өндөр хэвээр байна. Энэ бол Монгол шиг улсад том боломжуудын нэг.

Дэлхийд далайд гарцгүй 48 улс байдаг. Монгол тэдний нэг. Ийм ч учраас Монголын эдийн засагт төмөр зам, агаарын тээвэр чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Гэхдээ Монгол Улсад агаарын тээвэр жуулчид зөөхөөс илүү гарахгүй байгааг харвал төмөр зам найдах хүч гэдэг нь гарцаагүй. Ийм болоод ч тэр үү Монгол Улсад нүүрсний нөөцийг “хэн нэгэн” харамгүй заяажээ.

Улсын 2019 оны төсвийг 11.07 их наядын орлоготой байна, үүнээс гурван их наядыг уул уурхайгаас, тэр дундаа 75.9 ам.доллараар нэг тонн нүүрс худалдаалах бөгөөд тухайн ногдсон мөнгөн дүнг нүүрс үүрнэ гэж заасан. Иймд 42 сая тонн нүүрс гадагш гаргахгүй бол улсын төсөвт орлого болох ёстой 1.3 их наяд төгрөг тодорхой хэмжээгээр багасана.

Нүүрсний зах зээлийн эрэлтээр авч үзвэл Энэтхэг манай хоёрдогч хөрш байж болох улс. Гэхдээ харамсалтай бөгөөд егөөтэй нь Таж Махал хүрэх шууд гарц бидэнд байхгүй. Нүүрсний зах зээлд маань Хятад ноёрхсон. Монгол хэрхэн тоглолт хийх үү гэдэг олон хувилбаргүй сонголт төдийгүй төмөр замын эзэмшлийг оросуудаар давамгайлуулдаг нь монголчуудад гачигдал. Манайд хамаарах төмөр замын олон улсын транзит тээвэр 1951 оны “Зорчигч тээвэрлэх олон улсын сүлжээний тухай” болон “Ачаа тээвэрлэх олон улсын сүлжээний тухай” хэлэлцээрээр явдаг бөгөөд харьцангуй тогтвортой байдаг учир Швейцарийн франкаар төлбөрийг тооцдог талаар 2018 онд Экспортыг дэмжих төслийнхөн тайлбарлажээ. Хоёр хөрш уг хэлэлцээрт нэгдсэн учир манай улсад тус болох учиртай талаар мөн дурджээ. Гэвч төлбөр, мөнгөтэй холбогдох хэсэгт рублийн ханш бүхнийг шийддэг талаар “Улаанбаатар төмөр зам” хувь нийлүүлсэн нийгэмлэгийн дарга Д.Жигжиднямаа дурдсан удаатай.

Таваарыг онгоцоор зөөхгүй. Яагаад болохгүй гэж гээд нэг хөгжилтэй, хийсвэр тооцоолол хийж үзье л даа. Иргэний нисэхийн ерөнхий газрын тайланд Монгол Улс 2017 онд 5000 тонн ачаа агаарын замаар тээвэрлэсэн байна. Үүнийг Антонов Ан-225 буюу 250 тонн орчим ачаа зөөвөрлөх чадалтай дэлхийн хамгийн том ачааны онгоцоор 14 хоногт нэг удаа тээвэрлэнэ. Харин Монгол Улс 2019 онд 42 сая тонн нүүрс гадагш гаргана. Хэрэв энэ хэмжээний нүүрсний ядаж талыг нь агаарын замаар хаа нэгтээ тээвэрлэж байна гэж бодвол Монгол Улс агаарын замаар жилдээ зөөсөн ачааны хэмжээгээ 4200 дахин нэмэх шаардлагатай. Энэ нь хоёр долоо хоногт нэг зөөх байсан хэмжээний ачааг өдөр бүр 300 удаа тээвэрлэнэ гэсэн үг. Ан-225 карго онгоцыг дэлхийд ганцхан үйлдвэрлэсэн тул түрээслэх шаардлага гарна гэдгийг тооцно уу. Яахав, Ан-224-ыг 50 ширхэг үйлдвэрлэсэн учир хэдийг нь авчирч болох л юм. Гэхдээ үргүй зардал. Манай улсад өөрийн эзэмшлийн карго онгоц байдаггүй юм билээ.

Яахын аргагүй төмөр зам л гол найдвар, хөдөлгөгч хүч. Үүнийг батлах бас нэг баримт гэвэл хэдэн зуугаараа түгжирсээр буй нүүрс ачсан том оврын машинууд. Жолооч нар эрүүл мэндээрээ хохирч, амиа алдаж буй тэр л зам манай улс төмөр замын салбараа маш хурдан хугацаанд, хамгийн сайн хувилбараар хөгжүүлэх шаардлагатай гэдгийг сануулсаар, анхааруулсаар буй. Шатсан машин, осолдсон дүр зураг, шаналсан гэр бүл, туйлширсан популизм. Энэ бүгд замаар, галт тэргээр улсад орлого оруулж буй нүүрсний салбарын өнөөгийн бодит төрх шүү.

Энэтхэг улсад дөрвөн төрлийн төмөр замын цариг ашигладаг бөгөөд манайхтай адил нь өргөн царигийн төмөр замтай. Энэ нь тус улсад 120 мянган км-ыг бүрхдэг. Гэсэн ч манай нүүрс тийш хүрэх зам саадгүй бол биш. Сайтар төлөвлөсөн бодлогоор хоёрдогч хөрш рүү таваараа хүргэх алхамуудыг авч хэрэгжүүлснээр Хятад гэх ганц зах зээлээс хэт хамааралтай байхгүй. Хойд Солонгос руу нүүрсээ гаргах тухай ярьдаг ч бас л яриа хэвээр байна.

Төмөр замын ачаа эргэлт нэмэгдсэн гэсэн таатай мэдээлэл сүүлийн үед гарах болсон. Гэвч судлаад үзвэл дотоодоос эхтэй тээвэрлэлт гэхээс илүүтэй транзит тээвэр голчилж буйг мэргэжлийнхэн тэр бүр ярихгүй байна гэх. Галт тэрэгний хөдөлгөөн зохицуулалтын нэгдсэн төвөөс гаргасан статистикт энэ оны эхний сард 207.2 мянган зорчигч галт тэргээр зорчсон нь 2018 оны мөн үеэс 0.9 хувиар буурсан тоо байхад ачаа тээвэрлэлт 2 сая 328.4 мянган тонн болж, 1.1 хувийн өсөлт үзүүлжээ. Их, бага ч олон улсын өрсөлдөөнд ядаж дамжин өнгөрөх өртөө хэлбэрээр ч болтугай оролцох л хэрэгтэй. Өнгөрсөн онд УБТЗ-аар 1.8 сая тонн буюу 26544 вагон нүүрс экспортод гарсан. Түүнчлэн 1000 вагон худалдан авсан гэх мэдээлэл гарч байсан ч 673 вагон манай эзэмшил болсон аж. Хэдий боломжит хүчин чадал ийн нэмэгдсэн ч захиалгаа 100 хувь биелүүлж чадаагүй гэдгийг УБТЗ мэдээлсэн. Тэгвэл шаардлагаа бүрэн биелүүлэхийн тулд дахин 2000 вагоноор хүч зузаатгах хэрэгтэй юм байна. Энэ нь хоногийн 300-400 вагон болох аж.

Уул уурхайн салбарт огцом өсөлт гарч байсан онуудад манай улс төмөр замаа өргөтгөн сайжруулж, олон улсын зах зээлд таваараа хүргэх зорилгоор хэд хэдэн төсөл хэрэгжүүлэх төлөвлөгөө гаргасан. Их хурал “Төрөөс төмөр замын талаар баримтлах бодлого” баталсан бөгөөд үүний үр дүнд 1905 км бүхий төмөр замын одоогийн суурь бүтцийг нэмэгдүүлж 5600 км орчим төмөр замын сүлжээг тодорхой үе шаттайгаар барих байлаа. Тодруулбал, “Шинэ төмөр зам” төсөл хэрэгжсэн бол Хятад, Орос улсын далайн боомтуудаар дэлхийн зах зээлд хүрэх гарцтай болох байлаа. Өдгөө мартагдаагүй хэсэг нь гэвэл Тавантолгойн ордын 276 км төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажил бөгөөд суурь бүтэц 79 хувь, гүүрэн байгууламж 50 хувийн гүйцэтгэлтэй гэж Засгаас дүгнэсэн далангийн хэдэн суурийг тухайн үед 280 сая ам.доллараар барьсан. Саяхан үлдсэн хувийг “Эрдэнэс Тавантолгой”-н оролцоотойгоор 518 сая ам.доллар гарган гүйцээх болсон.

Хэзээ нэгэн цагт төмөр могой эх орныг нь эзлэн залгих тул муугийн дохио хэмээн эртний кеничүүд (Маасай, Кийкийюү омог) төмөр замын тухай ярихаас ч айдаг байж. Тэд газар нутгаар нь дамжин өнгөрөх төмөр могой ардаа асар их гамшиг үлдээнэ гэж итгэдэг байв. Орчин цагт бол тус улсын төмөр зам 2066 км газар нутагт тархах бөгөөд1000 мм-ын нарийн царигтай. Харин эртний кеничүүдийн тэрхүү айдас өнөөгийн монголчуудад хамааралтай ч юм шиг. Бүдүүн, нарийн эсвэл хосолсон царигтай холбоотой асуудлыг нэг мөр шийдвэрлэх нь манай улсад нар шиг хэрэгтэй ч сар шиг дагуул статустай байсаар ирлээ. Их хөгжлийн зүтгүүр болох ёстой төмөр зам яг одоогоор бол манай улсад талцал, маргаан, популизм, эдийн засгийн асар их гарз, даамжирвал улс дамнасан ашиг сонирхлын тулаан болчих гээд байна.